Adaptacja map i planów

Zasady ogólne

Wypukłe rysunki, plany i mapy powstające z wykorzystaniem różnych technologii mogą wzbogacić orientację przestrzenną osób niewidomych i słabowidzących.

Potrzebna jest tu jednak wiedza z podstaw geografii, dobra wyobraźnia przestrzenna i pamięć.

Technika tworzenia reprezentacji dotykowej wymaga dostosowania sposobu prezentacji informacji graficznej do możliwości zrozumienia jej treści i możliwości percepcji dotykowej osób niewidomych i słabowidzących.

Nie każda mapa wypukła może być uznana za mapę dotykową, ponieważ może być nieczytelna dla dotyku.

Trudność odbioru dotykowego grafiki stwarza potrzebę wypracowania przemyślanej strategii czytania grafiki tak rozległej i skomplikowanej jak mapa.

A także potrzebę dostosowania sposobu redagowania grafiki do możliwości odczytywania dotykiem lub słabym wzrokiem.

Opanowanie wyobraźnią i słowami przestrzeni geograficznej

Opanowanie umiejętności korzystania z planu obszaru, w którym uczeń przemieszcza się samodzielnie, jest najlepszym przygotowaniem do rozumienia, że mapa jest obrazem realnie istniejącego obszaru. Nie jest suwerennym tworem, o którym trzeba opowiedzieć nauczycielowi stosowny tekst.

Osoba niewidoma czyta grafikę fragment po fragmencie, a obraz całości buduje stopniowo w wyobraźni. Dlatego wielką trudnością w czytaniu jest dla osoby niewidomej duża ilość informacji umieszczonych na każdej mapie. Musi ona opanować znaki legendy i przestrzeń mapy pamięcią i wyobraźnią. Istotne jest więc zastosowanie poziomu generalizacji mapy, odpowiedniego dla czytelnika określonej grupy wiekowej. Ważne jest prawidłowe stopniowanie trudności. Jedną z pomocy metodycznych w czytaniu map jest mapa podstawowa obszaru. Zawiera ona podstawowe znaki, zwłaszcza liniowe, które „organizują przestrzeń mapy”, tworzą układ odniesienia. Ten układ pozwala lokalizować kolejne obiekty spotykane przy czytaniu następnych map tego samego obszaru.

Jakie informacje powinny być pokazane na mapie?

Wiele z informacji zawartych na mapie podstawowej trzeba wyłączyć z następujących powodów:

1. Nie będą użyteczne dla niewidomego pieszego,
2. Jest potrzeba oszczędzania miejsca. Symbole i oznaczenia na mapie dotykowej są znacznie większe niż odpowiadające im symbole na mapie podstawowej,
3. Zagęszczenie informacji na mapie jest zwykle zbyt duże, aby mogło być przetworzone bezpośrednio na mapę dotykową, jeśli ta ostatnia ma być czytelna.

Wskazówki dla projektantów map ułatwiających samodzielne poruszanie się:

1. Unikaj przeładowania mapy symbolami, gdyż to „zaśmieca” powierzchnię i powoduje, że jest trudna w czytaniu,
2. Unikaj umieszczania symboli zbyt blisko siebie, gdyż niewidoma osoba nie będzie w stanie ich odróżnić,
3. Jeśli oznaczenie liniowe przebiega przez oznaczenie powierzchniowe /trawnik, woda itp./ mały margines pozostawia się po każdej stronie linii,
4. Konstruuj podwójne-linijne drogi tak szerokie, aby użytkownik mógł prowadzić palec pomiędzy dwiema liniami,
5. Upewnij się, że przedstawiony obszar ma dokładnie oznaczone granice. Np. pokoje w budynku powinny mieć zewnętrzną granicę ścian łatwo identyfikowalną,
6. Można zrezygnować z obramowania arkusza mapy, jeśli mogłyby być ono pomylone z drogami lub ścianami budynku.

Jakość druku wypukłego

Przy tworzeniu map i atlasów należy brać pod uwagę jakość druku dotykowego, to znaczy grafik i podpisów, a także jakość druku barwnego dla osób słabowidzących. Tylko wysokiej jakości druk wraz z odpowiednim użytkowaniem i przechowywaniem mapy umożliwi długotrwałe, poprawne i satysfakcjonujące korzystanie. Znaki kartograficzne i literowe oraz faktury muszą być łatwe do odczytu dotykiem. Nie mogą być przykre dla dotyku ani powodować uszkodzenia opuszków palców.

Bardzo wartościowe jest łączenie na mapie druku barwnego dostosowanego do potrzeb osób słabowidzących z drukiem dotykowym dla osób niewidomych. Potrzebny poziom generalizacji jest podobny, pozwala na umieszczanie tej samej treści w warstwie barwnej i dotykowej mapy. W warstwie druku dla osób słabowidzących należy w zasadzie stosować powszechnie używane sygnatury, należy je jednak adaptować, upraszczając i powiększając rysunek znaku oraz grubość linii. Zarówno intensywność jak i kontrastowość barw musi być dostosowana do odczytu słabym wzrokiem.

Treść map

Na mapie umieszczać należy tylko informacje przestrzenne, to znaczy informacje o kształcie i położeniu obiektów geograficznych, oraz linie umowne to jest siatkę kartograficzną, granice obszarów.

Nie należy umieszczać innych informacji graficznych takich jak: diagramy kołowe lub słupkowe informujące o zjawiskach gospodarczych, społecznych lub innych w poszczególnych częściach obszaru, informacji politycznych na przykład o ustroju jednostek terytorialnych, ani liczb mówiących o wielkości obszarów, liczbie mieszkańców i tym podobne.

Informacje takie, należy umieszczać w osobnych tabelach lub zestawieniach, łatwo dostępnych podczas czytania map. Pojedyncze informacje można umieszczać w objaśnieniu skrótów, przy odpowiednich nazwach na przykład wysokość szczytu podaje się przy objaśnieniu skrótu nazwy.

Ogólnie, mądrzej jest używać skrótów znaczeniowych niż arbitralnie przypisanych numerów. Na przykład ul.Brz dla ulica Brzozowa lub DP dla Dom Przyjaciół Niewidomych, są to kody, które bardzo sugestywnie przypominają nazwy i dzięki temu po krótkim czasie osoba czytająca mapę nie będzie potrzebowała korzystać z indexu.

Gęstość informacji graficznej

O gęstości informacji graficznej na mapie czytanej dotykiem decyduje zdolność rozdzielcza dotyku.

Dotykiem rozróżnić można dwa punkty jako oddzielne, jeśli ich odległość nie jest mniejsza niż 2,4 mm. Wszystkie podane niżej odległości graniczne podane są w przybliżeniu. Czynnikiem decydującym musi być czytelność wydruku próbnego w technice, w jakiej ma być sporządzana prezentacja, a nie rozmiary i odległości na rysunku płaskim w komputerze. Ten sam rysunek będzie inaczej czytany dotykiem po przetworzeniu w różnych technikach.

Podstawowe zasady tworzenia grafiki dotykowej:

Jeśli dwa lub więcej punktów, kresek, lub innych kształtów ma tworzyć jeden znak graficzny, to ich odległości powinny wynosić nie więcej niż 2,4 mm.

Znaki graficzne: punkty, linie, sygnatury, faktury, reprezentujące różne treści, powinny być umieszczone w odległościach nie mniejszych niż 5 mm. Tylko tam, gdzie blisko siebie umieszczamy znaki wyraźnie kontrastowe na przykład napis brajlem przy linii ciągłej, odległość może być mniejsza niż 5 mm, ale musi być większa niż 3 mm.

Adaptacja map

Mapa kartograficzna z zasady nie daje się adaptować, gdyż przy rezygnacji z większości treści mapy, wprowadzonych zmian nie można już nazywać adaptacją. Przy adaptacji mapy stopień uproszczenia zależny jest od zastosowanej technologii druku wypukłego, przyjętej skali mapy i tematu, który mapa ilustruje. Podstawowym zabiegiem adaptacyjnym jest więc opracowanie tyflograficzne, umożliwiające zastosowanie sprawdzonych w tej technologii znaków i faktur.

Legenda - objaśnienia

Zawsze należy dołączyć do mapy legendę. Objaśnienia, legendę najlepiej umieścić obok lub nad (przed) mapą, by uświadomić jej istnienie i możliwość samodzielnego czytania mapy. Do legendy można dopisać informację o umieszczonych skrótach użytych na mapie. Nawet jeśli w oryginale nie ma legendy, tyflomapy zawsze należy poprzedzić legendą oraz opracować system skrótów nazw.

Pojemność informacyjna mapy

Podstawowym ograniczeniem jest ograniczone pole widzenia czytelnika posługującego się dotykiem lub z poważnie uszkodzonym wzrokiem. Małe, «pole widzenia palców» sprawia, że osoba niewidoma nie tyle ogląda prezentację, co czyta ją, a obraz całości buduje w wyobraźni. Wymaga to wyćwiczonej wyobraźni przestrzennej i pamięci. Ilość informacji umieszczonych na mapie powinna uwzględniać możliwości objęcia uwagą i zapamiętywania poszczególnych elementów, inaczej mapa staje się bezużyteczna.

Format map

Wielkość arkusza nie powinna przekraczać zasięgu rąk osoby siedzącej przy stole. Mapa w małym formacie jest łatwiejsza do wykonania oraz do przeczytania i opanowania wyobraźnią i pamięcią, ale zawiera niewiele informacji. Mapa większego formatu jest trudniejsza z powodu większej ilości informacji. Należy uwzględnić zarówno jedno jak i drugie.

Generalizacja

Poziom generalizacji map dla osób niewidomych i słabowidzących jest wysoki i prowadzi do rozwiązań niestosowanych w tradycyjnej kartografii.

Przy tworzeniu map konieczna jest ocena jaka ilość informacji na mapie będzie możliwa do odczytania i zapamiętania przez osobę niewidomą.

Przy adaptacji map z podręczników najczęściej trzeba zwiększyć format mapy, zastąpić użyte sygnatury przez sygnatury używane na mapach dla osób niewidomych, a napisy w druku barwnym uzupełnić brajlowskimi, albo wymienić na napisy brajlowskie lub na skróty zgodne z niniejszym opracowaniem. Jeśli to nie wystarczy by mapa była czytelna, należy podzielić treść mapy na kilka map, bądź mapę zgeneralizować, pozostawiając na niej tylko informacje konieczne dla danego tematu. W przypadku tworzenia map do użytku szkolnego konieczny jest udział nauczyciela geografii w procesie adaptacji map.

Schematyczne mapki, fragmenty map

Adaptacja takich mapek wymaga szczególnie starannego opracowania tyflograficznego. Należy poważnie uprościć i zachować tylko te informacje graficzne, które ilustrują przedstawiane zagadnienie, można powiększyć skalę i zastosować już wypracowane, odpowiednio zróżnicowane linie, znaki kartograficzne, faktury powierzchniowe.

Znaki i sygnatury

Należy, w miarę możliwości technologicznych, zachowywać stosowane w dotychczasowych publikacjach dotykowe i barwne znaki i sygnatury podstawowych obiektów i pojęć geograficznych. Przy opracowywaniu map do druku w określonej technologii należy najpierw sprawdzać dotykowo wydruki próbne sygnatur i faktur oraz wydruki próbne map wykonane w technologii docelowej. Nie wystarczy identyczność ani podobieństwo odpowiednich rysunków płaskich lub komputerowych. Podobnie sprawdzać należy możliwość czytania druku barwnego przez osobę słabowidzącą.

Znaki orientujące arkusz oraz mapę

• Znak orientujący arkusz lub stronicę z mapą w publikacji książkowej:
• Jeśli mapy połączone są w atlas lub włączone do podręcznika to znakiem wskazującym sposób czytania mapy jest wypukły czarny trójkąt umieszczony w prawym dalszym (górnym) rogu stronicy z mapą ułożoną prawidłowo przed czytelnikiem.
• Dla map na osobnych arkuszach można, zamiast wypukłego trójkąta, stosować ścięcie prawego dalszego (górnego) rogu arkusza.
• Róża kierunków geograficznych służy do szybkiej, orientacyjnej identyfikacji kierunków geograficznych. Ramiona gwiazdy powinny być prostymi wypukłymi czarnymi liniami bez żadnych dodatkowych elementów graficznych. Cztery dłuższe ramiona gwiazdy należy opisać symbolami kierunków głównych: północny (N), południowy (S), wschodni (E) i zachodni (W). Cztery krótsze ramiona róży kierunków umieszczone są między dłuższymi i nie muszą być podpisane. Wskazują one kierunki pośrednie: północno-wschodni, północno-zachodni, południowo-wschodni i południowo-zachodni. Wskazane jest narysowanie inną linią – np. gładką – kierunków głównych, a inną – np. szorstką – kierunków pośrednich.

Znaki punktowe

Znaki punktowe – czyli sygnatury punktowe obiektów – są to układy wypukłych punktów, wypukłe figury geometryczne lub inne znaki o prostych kształtach, często na tle rysunku tej samej figury w określonym kolorze, niekiedy tylko z wypełnieniem barwnym. Umożliwia to odczytywanie sygnatury dotykiem i słabym wzrokiem.

Dla dotyku najczytelniejsze są znaki punktowe, stąd międzynarodowy sukces pisma punktowego Ludwika Braille’a. Sygnatury mapy, na której są napisy brajlem, nie mogą mylić się ze znakami pisma, co ogranicza istotnie możliwość tworzenia sygnatur zbudowanych z punktów. Czytelniejsze dla dotyku są figury narysowane linią szorstką, nie linią gładką. W technologiach dających linię gładką można z ciasno ułożonych drobnych punktów lub kreseczek poprzecznych uformować dobrze czytelną linię szorstką.

Niekiedy dla osób słabowidzących stosuje się powiększony znak konwencjonalny, a dla osób niewidomych inny znak, bardziej czytelny dla dotyku. Wtedy znak dotykowy jest inny niż znak barwny. Korzystne może być stosowanie takich samych znaków dla osób niewidomych i słabowidzących.

Dotychczas stosowane i zalecane znaki punktowe:

• Miejscowości – wypukły gładki okrąg umieszczony na okręgu z czarnej linii, wypełniony kolorem kontrastowym; stolicę można wyróżnić np. wypukłą kropką wewnątrz okręgu [ADP]. Miasta różnych kategorii można różnicować wielkością okręgu lub/i fakturą linii okręgu [AUE] oraz kolorem barwnego wypełnienia znaku [ADP]. Jeśli skala mapy na to pozwala, można wyróżnić powierzchnię miasta lub miejscowości za pomocą faktury (patrz 2.6.4). Można też kontur miejscowości obwieść linią niesymetryczną (brzeg obszaru) i wewnątrz umieścić informacje graficzne o strukturze obszaru.
• Jeziora naturalne – Jeśli kształt jeziora w skali mapy będzie nieczytelny, stosujemy wypukły półokrąg z podstawą zwróconą ku górze, umieszczony na granatowym półokręgu wypełnionym kolorem niebieskim. Duże jezioro obrysować należy linią brzegową, wypełnić kolorem niebieskim, zaś wewnątrz jego obszaru umieścić sygnaturę jeziora [AGP, AUE, ADP]. Jeśli powierzchnia jeziora jest wystarczająco duża w skali mapy, to wskazane jest zastosowanie faktury wody w postaci gęstych linii poziomych.
• Zbiorniki sztuczne – Jeśli kształt zbiornika w skali mapy będzie nieczytelny, stosujemy wypukły półokrąg z podstawą zwróconą ku górze, umieszczony na granatowym półokręgu wypełnionym kolorem niebieskim, z wypukłą granatową kropką wewnątrz [AGP, AUE, ADP]. Jeśli powierzchnia zbiornika jest wystarczająco duża w skali mapy, to wskazane jest zastosowanie faktury wody w postaci gęstych linii poziomych. Informację o tym czy obiekt jest jeziorem naturalnym czy zbiornikiem sztucznym można zawrzeć w tytule mapy („jezioro” lub „zbiornik”) lub w objaśnieniu skrótu nazwy.
• Wyspy – Jeśli kształt wyspy w skali mapy będzie nieczytelny to wyspę oznacza wypukły półokrąg z podstawą zwróconą ku dołowi umieszczony na granatowym półokręgu. Wnętrze znaku tego samego koloru co ląd. Kształt dużych wysp obrysować należy ich linią brzegową i oznaczyć tym samym kolorem co ląd (właściwym spośród kolorów użytych na lądzie, jeśli jest ich więcej) [AGP, AUE, ADP].
• Archipelagi – Jeśli rysunek poszczególnych wysp w skali mapy będzie nieczytelny, stosujemy wypukły półokrąg z podstawą zwróconą ku dołowi umieszczony na granatowym półokręgu, z wypukłą granatową kropką wewnątrz. Wnętrze znaku tego samego koloru co ląd (właściwym spośród kolorów użytych na lądzie, jeśli jest ich więcej) [AGP, AUE, ADP].
• Szczyty – trzy wypukłe czarne punkty na tle czerwonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku górze [ADP].
• Depresje – trzy wypukłe czarne punkty na tle zielonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku dołowi [ADP].
• Małe państwa – Jeśli obszar państwa obwiedziony linią granicy będzie nieczytelny, to oznaczamy położenie państwa znakiem rombu narysowanego linią wypukłą na linii czarnej z czarną wypukłą kropką w środku. Wierzchołki rombu zorientowane zgodnie z kierunkami geograficznymi [AUE].
• Punkty skrajne – cztery wypukłe punkty umieszczone w wierzchołkach czarnego kwadratu; wierzchołki zorientowane zgodnie z kierunkami geograficznymi [ADP].
• Parki narodowe, obszary chronione – cztery wypukłe punkty umieszczone w wierzchołkach kwadratu z czarnym obrysem i zielonym wypełnieniem; wierzchołki zorientowane zgodnie z kierunkami geograficznymi [ADP].

Ponieważ kształt graficzny dwu ostatnich znaków jest identyczny, mogą być one stosowane wtedy, gdy nie będą umieszczone na tej samej mapie.

Znaki map tematycznych warto stosować zgodnie z mapami już publikowanymi. Jednak ujednolicenie stosowanych rzadko znaków map tematycznych jest mniej istotne niż konieczność ujednolicenia znaków podstawowych obiektów geograficznych.

Znaki liniowe

Znaki liniowe są wypukłymi liniami ciągłymi, przerywanymi lub zbudowanymi z punktów, nałożonymi na barwną linię znaku dla osób słabowidzących. Linie punktowe tworzone są z punktów o różnej wielkości.

• Brzeg obszaru (kontynentu, miasta, parku narodowego, lub in.) „Brzeg obszaru, którego nie chcemy wyróżniać fakturą, może być zaznaczony linią niesymetryczną, gładką z jednej strony, a z drugiej strony zbudowaną z ząbków prostokątnych lub trójkątnych. Możemy również, zależnie od stosowanej techniki, linią gładką obwieść obszar z zewnątrz, a wewnątrz, w odległości ok. 2 mm narysować linię punktową. Dotyk czyta taką strukturę jako jedną, niesymetryczną linię”[1].
• Rzeki zaznacza się linią wypukłą ciągłą (gładką) na linii czarnej lub granatowej. Można różnicować rzekę główną i dopływy, stosując linie różnej grubości. Praktyczne jest też odcięcie wypukłej linii dopływu 3 mm od ujścia do rzeki głównej. Czytelnik czytający rzekę w górę jej biegu odróżni łatwo rzekę główną od dopływu. Jeśli na mapie zaznaczony jest tylko fragment rzeki to należy określić jej kierunek w następujący sposób: linia rzeki wpływającej na teren objęty mapą przecina ramkę lub styka się z nią. W miejscu, gdzie rzeka opuszcza teren objęty mapą robimy niewielką przerwę w ramce. Praktyczne jest oznaczenia źródła rzeki wypukłym punktem. Jeśli w skali mapy brzegi rzeki można zaznaczyć dwoma jej liniami brzegowymi, to wskazane jest wyróżnienie powierzchni rzeki przez zastosowanie faktury wody w postaci gęstych linii poziomych. W dotychczasowych publikacjach oznaczano rzeki linią ciągłą.
• Granice obszarów politycznych i administracyjnych rysuje się linią zbudowaną z punktów. Jeśli linia ma być czytana jako punktowa, to odległości między punktami muszą wynosić więcej niż 2 mm, w przeciwnym wypadku będzie czytana jako linia szorstka. Współczesne technologie pozwalają tworzyć dwie lub więcej różnych linii punktowych – szorstkich, co pozwoli różnicować granice obszarów różnej kategorii lub obowiązujące w różnych okresach. W dotychczasowych publikacjach od 1957 roku zawsze oznaczano granice linię punktową.
• Granica na rzece – oznaczana poprzez wypukłe duże punkty umieszczone naprzemiennie z odcinkami wypukłymi linii gładkich. Dla osób słabowidzących należy dobrać odpowiedni, kontrastujący z tłem, poddruk linii barwnej.
• Granice obszarów przyrodniczych można zaznaczać liniami ciągłymi o grubości (szerokości) wyraźnie innej niż rzeki.
• Linia brzegowa morza lub zbiornika wodnego – oznaczana jest jako szorstka lub ciągła cienka linia, albo linia brzegu obszaru. Musi wyraźnie różnić się od innych linii na mapie. Linia brzegowa powinna mieć kolor granatowy lub czarny.
• Łańcuch górski – oznaczany jest jako linia wypukłych bardzo grubych czarnych punktów.
• Kanał – oznaczany jest jako wypukła linia ciągła umieszczona na linii ciągłej granatowej, poprzecinana krótkimi, wypukłymi granatowymi kreseczkami.

Bieguny i linie siatki kartograficznej nie mają jeszcze ustalonych tradycją znaków. Przyjęte jest, by oznaczać południki linią inną dotykowo niż równoleżniki. Proponujemy, za [AGP], by oznaczać równoleżniki linią ciągłą, a południki linią punktową lub szorstką na odpowiedniej linii czarnej. Zaleca się, by na mapach w małych skalach wyróżniać charakterystyczne południki i równoleżniki.

Kolory, faktury i desenie

Znaki powierzchniowe wyróżniają obszary za pomocą barwy i w miarę możliwości faktury dotykowej (tekstury, szrafu).

Kolory poddruku barwnego map należy dostosować do potrzeb czytelników słabowidzących. Obszary różniące się kolorem powinny także różnić się walorem, bo to umożliwi ich rozróżnianie osobom nierozróżniającym kolorów. Kolory o podobnym walorze (np. dwa bardzo jasne kolory) nie powinny sąsiadować ze sobą. Kolory należy stosować na mapie w sposób podobny do konwencjonalnego, jednak kontrasty między mocnymi, czystymi kolorami muszą być bardzo wyraźne, nawet kosztem mniej estetycznego wyglądu mapy. Czytelność mapy dla osób słabowidzących należy uważać za ważniejszą, niż estetyczne odczucia osób widzących. Z tego względu ilość możliwych do zastosowania kolorów będzie mniejsza niż na konwencjonalnych mapach szkolnych.

Faktury. Dla rozróżnienia obszarów przez osoby niewidome stosuje się faktury zbudowane ze znaków tak drobnych, że dotyk nie rozróżnia znaków, zauważa tylko inną szorstkość powierzchni obszaru. Ilość rozróżnialnych w danej technologii faktur jest zawsze ograniczona. W pobliżu znaków liniowych i pod napisami brajlowskimi faktury dotykowej nie należy umieszczać. Odstęp 3–5 mm między linią a fakturą lub napisem umożliwi dotykowe śledzenie linii i czytanie skrótów nazw. Należy pozostawić w tych miejscach tylko kolor obszaru. Z doświadczeń wynika, że na jednej mapie można stosować maksymalnie 4 różne faktury, wliczając „gładkie” tło. Większa ilość różnych faktur na jednej mapie jest bardzo trudno czytelna.

Stosowane dotychczas faktury:

• Morze oznacza się fakturą gładką lub fakturą złożoną z blisko siebie leżących linii poziomych. Podobnie oznaczać można powierzchnię dużych (w skali mapy) jezior, a na planach także powierzchnię rzeki. Ten sposób oznaczania morza stosowany jest konsekwentnie od 1957 roku. Palec czytającego dotyka kilku linii jednocześnie i czyta je jako strukturę powierzchniową, a nie czyta pojedynczych linii. Faktura ta zastała zastosowana na wszystkich wymienionych wyżej mapach. Zaleca się aby fakturę morza i oceanu wyraźnie odsuwać od linii brzegowej, jeśli na lądach umieszcza się bogatą treść mapy.
• Wyżyna/nizina – zróżnicowanie obszarów o różnej wysokości n. p. m. najlepiej oddać przez zastosowanie faktur o rosnącej szorstkości, jak to uczyniono w [AGE, AGP] i na mapach Polski w [ADP]. Oczywiście ilość cięć poziomicowych będzie bardzo ograniczona.

Sposób tworzenia faktur zależy od możliwości technologii i inwencji autora grafiki. Punkty, kreseczki, kółeczka różnej wielkości i gęstości ułożone regularnie lub rozrzucone bezładnie, krateczki z linii o różnej grubości z różną gęstością ustawienia linii dadzą efekty, które trzeba zbadać dotykowo. Nie należy używać faktur podobnych dotykowo do tarki. Faktura musi być przyjemna w dotyku, a przynajmniej nieuciążliwa w czytaniu dotykowym.

Wobec ograniczonej ilości faktur dających rozróżnić się dotykowo, wiele faktur będzie zmieniało znaczenie zależnie od tematu mapy.

Desenie. Oznaczenie powierzchni deseniem z dużych znaków o czytelnym dotykowo kształcie jest rozwiązaniem dużo mniej dokładnym niż faktury. Nie należy stosować deseni zbudowanych z rzadko rozmieszczonych linii, bo czytelnik nie będzie się orientował, która linia należy do deseniu, a która jest granicą obszaru, linią siatki kartograficznej itp. W [AUE] zastosowano jeden (obszary górskie), a w [ADP] trzy desenie:

• Obszary bagienne – wypukłe poziome granatowe kreseczki;
• Obszary wyżynne – wypukłe gładkie linie w kształcie łuku lekko wygiętego ku górze, umieszczone na czarnych liniach w tym samym kształcie;
• Obszary górskie – wypukłe gładkie linie w kształcie łuku mocno wygiętego ku górze, umieszczone na czarnych liniach w tym samym kształcie.

Siatka kartograficzna, skorowidze, podziały arkusza

Przyjęto, że na tyflomapach z powodu braku miejsca nie rysuje się linii siatki kartograficznej. Natomiast jest wskazane zaznaczenie i opisanie miejsc przecięcia się z ramką ważniejszych południków i równoleżników. Linie siatki kartograficznej można narysować na jednej tylko wybranej mapie, najlepiej na mapie podstawowej.

Graficzne skorowidze podziału mapy określonego obszaru na arkusze lub schemat umieszczenia obszaru mapy szczegółowej na obszarze mapy podstawowej wykonać należy tak, by czytający dotykiem mógł skorowidz przeczytać i właściwie zinterpretować.

W przypadku odsyłania do ćwiartek mapy (np. z indeksu nazw) podziału arkusza na cztery części nie należy wykonywać liniami. Należy natomiast zastosować znak umowny w połowie długości ramki mapy. Pomoże on czytelnikowi przeszukującemu określoną ćwiartkę w ocenieniu jej zasięgu.

Napisy i podpisy

Napisy i podpisy wersji barwnej mapy należy wykonać czcionką bez szeryfów i cieniowań o wielkości co najmniej 16 pkt. w kolorze kontrastującym z tłem i umieścić w sposób konwencjonalny.

Wszystkie napisy i podpisy brajlowskie na arkuszu mapowym (w legendzie
i w treści mapy) należy wykonywać czcionką brajlowską Marburg Medium lub czcionką o bardzo zbliżonych parametrach.

Ze względu na wielkość liter brajlowskich tylko niektóre obiekty zaznaczone na niektórych mapach mogą być podpisane pełną nazwą. Najczęściej umieszcza się na mapach skróty nazw. Należy zachowywać ustalony już system skrótów. Należy stosować te same klucze i te same skróty nazw własnych, które zostały zastosowane we wcześniejszych publikacjach.

Podpisy, zarówno brajlowskie jak i zwykłym drukiem, powinny znajdować się możliwie blisko podpisywanego obiektu, z zachowaniem dystansu zapewniającego czytelność. Napisy umieszcza się na opisywanym obszarze. Jeśli napis brajlowski nie mieści się na małym obszarze, to umieszczamy go na sąsiednim obszarze blisko granicy i poprzedzamy znakiem ' (punkt 6).

W zależności od możliwości technologicznych druku napisy brajlowskie i barwnym drukiem powiększonym powinny pokrywać się, bądź znajdować w bliskim sąsiedztwie.

W przypadku publikacji atlasowych pełny wykaz zastosowanych kluczy i objaśnień skrótów powinny znajdować się w odrębnej broszurze, bo ułatwi to korzystanie z objaśnienia skrótów w czasie czytania mapy. Tam gdzie jest to możliwe, skróty należy objaśnić także na arkuszu mapy lub rysunku.

Opis systemu skrótów

System skrótów nazw obiektów geograficznych utworzony dla opisywania i podpisywania sygnatur i obszarów na mapach dotykowych nie ma nic wspólnego z systemami skrótów ortograficznych stosowanych do skracania tekstów pisanych brajlem. Przy budowaniu skrótów nazw geograficznych nie należy stosować żadnych skrótów ortograficznych.

Podstawy systemu skrótów zostały zbudowane już przy opracowywaniu [ZMŁ] w ten sposób, by uczeń czytając skrót odnosił go do właściwego znaku kartograficznego na mapie.

Klucz (znak brajlowski lub litera brajlowska), stojący przed skrótem nazwy własnej obiektu geograficznego, informuje do jakiego rodzaju znaku na mapie i obiektu w terenie odnieść należy nazwę własną zakodowaną w skrócie.

Zasady stosowania i tworzenia skrótów:

• Nazwę miasta oznaczamy skrótem dwuliterowym nazwy własnej bez stosowania klucza.
• Nazwę państwa oznaczamy dwuliterowym skrótem domeny internetowej. Jeśli na mapie umieszcza się skróty nazw miast i państw, to domeny należy poprzedzić kluczem: kropka – punkt 3.
• Jeśli na mapie politycznej umieścimy tylko znak stolicy, to nazwę własną stolicy lepiej wpisać przy nazwie państwa w objaśnieniu skrótów, bo to przyporządkuje ją jednoznacznie odpowiedniemu znakowi, a domen nie będzie trzeba poprzedzać dodatkowym znakiem – kluczem.
• W skrócie trzyznakowym pierwszy znak jest zazwyczaj kluczem informującym o rodzaju obiektu, dwa następne znaki są skrótem nazwy własnej. (W przypadku innej decyzji informacja taka powinna znaleźć się w objaśnieniu skrótów). Skrót nazwy własnej można tworzyć z jednej, dwóch lub więcej liter. Po kluczu literowym należy postawić co najmniej dwuliterowy skrót nazwy własnej (by dwuliterowy skrót nie był czytany jako skrót miasta).
• Ilość liter w skrótach nazw własnych określonych kategorii obiektów musi być ustalona dla danego zbioru map lub atlasu. Jeśli na mapie tematycznej umieszczamy znaki obiektów, którym dotychczas nie przyporządkowano kluczy, to należy wybrać na klucz znak „x” lub literę jeszcze niestosowaną w tej roli. Nie należy stosować jako klucza znaku liczby, bo odczyt może być niejednoznaczny. Nie należy stosować jako klucza znaku wielkiej litery, bo może okazać się on potrzebny do pełnienia swej podstawowej funkcji.

Wykaz kluczy przed skrótami nazw własnych

o [1,3,5] oceany

m m [1,3,4] morza

? ? [2,6] zalew/zatoka

* * [3,5] cieśniny

! [5] wyspy

: : [2,5] archipelagi

- - [3,6] rzeki

) ” [3,5,6] jeziora

n n [1,3,4,5] niziny

w w [2,4,5,6] wyżyny

g g [1,2,4,5] góry

_ [4,5,6] szczyty

p p [1,2,3,4] pobrzeża, pojezierza

k k [1,3] kotliny

8 kr. ułamk. [1,2,5,6] krainy (geograficzne, historyczne, etniczne)

' [6] poprzedza skrót obiektu opisanego poza obszarem

< [5,6] pole bitwy, klucz poprzedza skrót nazwy obiektu,

od którego nazwano bitwę

X x [1,3,4,6] obiekt charakterystyczny mapy tematycznej

. . (kropka) [3] poprzedza skrót domeny wtedy, gdy na mapie umieszcza się skróty nazw miast.

Nie proponuje się klucza skrótów nazw głównych linii siatki kartograficznej. Nie są one konieczne, jeśli na mapie skróty nazw linii nie spotkają się ze skrótami nazw miast.

System skrótów nazw.

System skrótów nazw dla określonej grupy rysunków musi być wyraźnie zdefiniowany. Na przykład dla zbioru planów fragmentów miasta określamy: skróty nazw ulic są trzy literowe bez znaku dużej litery. Dwuliterowe skróty nazw ważnych budynków poprzedzone są znakiem dużej litery. Skróty nazw pomników są jednoliterowe i poprzedzone znakiem wielkiej litery. Tak, lub podobnie zdefiniowany system pozwala czytelnikowi rozpoznać, do jakiej kategorii obiektów odnosi się czytany skrót i prawidłowo kojarzyć skrót z obiektem, do którego się odnosi.

Przy opisywaniu literami figur geometrycznych lub schematów fizycznych stosujemy zawsze znak dużej litery, lub znak małej litery (pkt 6)

Skróty dzielimy na ustalone i zalecane.

Do ustalonych należą np. skróty wojewódzkich miast Polski i stolice państw świata. Pozostałe skróty nazw własnych, są propozycją dla adaptatorów i twórców tyflokartografii. Zestawienie opracowano tak, aby proponowane skróty nie pokrywały się na mapach określonego obszaru, na przykład Europy.

Oprawa słowna mapy

Wszystkie sygnatury zastosowane na mapie należy objaśnić w legendzie.

Legenda może być wydrukowana na arkuszu mapy lub na oddzielnym arkuszu, bądź – w atlasach i zbiorach – na arkuszu mapy podstawowej.

Zastosowane klucze i skróty nazw własnych należy objaśnić na arkuszu mapy, na korespondującym z mapą arkuszu legendy lub w oddzielnej broszurze.

Wszystkie umowne sposoby przekazania informacji należy przedstawić w opisie słownym mapy lub zbioru map.

Oprawa słowna atlasu – zbioru map

Atlas powinien mieć pełną informację wydawniczą (bibliograficzną) i spis treści lub spis zawartości w przypadku atlasu zbudowanego z odrębnych map zapakowanych np. w teczkę. Wskazane jest dołączenie słownej informacji o organizacji – budowie atlasu. Wskazane jest włączenie do publikacji opisu słownego informującego o treści każdej mapy, a także o proponowanym sposobie dotykowego jej czytania.

Organizacja atlasu – zbioru map

Mapa podstawowa. Zespół map tematycznych obszaru powinien być poprzedzony mapą podstawową obszaru wykonaną w tej samej skali co mapy tematyczne.

Mapa podstawowa obszaru zawiera tylko podstawowe znaki, zwłaszcza liniowe, które „organizują przestrzeń mapy”, tworzą układ odniesienia. Poznanie tego podstawowego układu pozwala lokalizować kolejne obiekty spotykane przy czytaniu map tematycznych tego obszaru.

Legenda wspólna zbioru map – atlasu może być wydrukowana na oddzielnym arkuszu, a nie na każdej mapie. Do odczytania wszystkich znaków określonej mapy uczeń może korzystać jednocześnie najwyżej z dwóch arkuszy, tzn. z legendy na arkuszu oglądanej mapy i z odrębnego arkusza legendy. Dopuszczalne jest zalecenie korzystania z dwu legend: na arkuszu danej mapy i na arkuszu mapy podstawowej. Nie można zalecać korzystania z legend na trzech arkuszach, tzn. arkuszu czytanej mapy, arkuszu legendy i arkuszu innej mapy obszaru, na przykład podstawowej. Wskazane jest, by w zbiorze map legenda umieszczana na arkuszu mapy miała na nim stałe miejsce.