Edukacja graficzna
Dla osoby pozbawionej wzroku podstawowymi zmysłami służącymi do poznawania otoczenia są dotyk i słuch. Nie wystarczy poznawanie świata przez słowa osób widzących, bo dziecko nie „podłoży” pod te słowa rzeczywistości, której nie widzi i nie dotyka. Grozi mu, że będzie tylko powtarzać słowa, których treści nie rozumie, lub rozumie inaczej, niż osoby widzące w jego otoczeniu.
Metodyka nauczania
Metodyka nauczania niewidomych uczniów bazuje na bezpośrednim poznawaniu rzeczywistości. "Dawanie świata do ręki" jest potrzebne przez cały okres nauki, przez całe życie. Jest szczególnie niezbędne na wstępnych etapach rozwoju, bo umożliwia poprawne tworzenie pojęć ogólnych, będących podstawą do posiadania realnej wiedzy o świecie.
Niewidome dziecko, niewidomy uczeń powinien poznawać bezpośrednio, zmysłami, dostępne otoczenie przyrodnicze i techniczne.
Rysunek nie zastąpi dziecku w żadnej mierze samodzielnych doświadczeń manipulacyjnych i lokomocyjnych.
Rysunek może istotnie pomóc w budowaniu pojęć i wiedzy o przestrzenności świata. Rysunek jest tworem przestrzennym. Czytanie rysunku jest dotykowym penetrowaniem przestrzeni, rysowanie jest działaniem w przestrzeni. Rysunek ma wartość dla osoby niewidomej, jeśli przekazuje informacje o pojęciach, obiektach i relacjach przestrzennych.
Elementarz do nauki rysunku dla dzieci niewidomych
Jako pomoc dla nauczyciela i rodzica dziecka niewidomego został wydany Elementarz do nauki rysunku. Elementarz zawiera bardzo proste rysunki i propozycje rozmów z dzieckiem, rozmów wprowadzających w kolejne terminy przestrzenne. Istotnym zadaniem pedagoga jest bowiem rozmawianie z uczniem o kształtach i relacjach, które uczeń aktualnie obserwuje.
Niewidome dziecko trzeba nauczyć prawidłowej metody czytania rysunku.
Autorki projektu i opracowania dydaktycznego: s. Benita Hadamik FSK; s. Elżbieta Więckowska FSK; Wyd. TOnO, druk: Tactile Vision Inc. Kanada 2008. Życzą dobrej zabawy i twórczej pracy z dziećmi z wykorzystaniem "Elementarza do nauki czytania rysunku"dla dzieci niewidomych i podręcznika dla nauczycieli.
Co na początek?
Pierwszymi rysunkami czytanymi przez dziecko powinny być rysunki jednej lub kilku linii. Śledzenie na rysunku linii prostych, zakrzywionych i łamanych, gładkich, punktowych i przerywanych, cienkich i grubych może być dla małego dziecka atrakcyjną zabawą. W toku tej zabawy należy wprowadzać pojęcia przestrzenne: Ta linia jest dłuższa, tamta krótsza. Ta jest bliżej ucznia, tamta dalej od ucznia. Brzegi arkusza nazywamy: dalszy i bliższy, lewy i prawy. Rogi arkusza: bliższy lewy, bliższy prawy, dalszy lewy i dalszy prawy.
Należy starannie wprowadzić pojęcia „pionowo” i „poziomo”. Terminy „pionowo, w górę, w dół” wprowadzamy, pokazując uczniowi kierunek nitki, na której zawieszamy drobny przedmiot, potem kierunek pionowych słupów, drzew i krawędzi mebli. Podobnie uczeń powinien zaobserwować poziomą powierzchnię wody w dużym naczyniu. Należy naczynie pochylić i dać dziecku okazję do zauważenia, że „Woda jest «prosto», także wtedy, gdy miednica jest «krzywo»”. A potem pomóc zauważać poziome powierzchnie podłogi, płyty stołu itp.
Nie należy natomiast używać skrótu myślowego „górny, dolny” brzeg, ani
„w górnej, w dolnej części arkusza” wtedy, gdy arkusz leży na poziomym stole, gdyż wprowadzamy ucznia w błąd co do podstawowych kierunków w przestrzeni fizycznej. Umowny sposób mówienia „wyżej – niżej” w odniesieniu do stronic stosujemy dopiero po wyjaśnieniu jego umownego sensu.
Systematyczne nauczanie rysunku doprowadzi do tego, że rysunek będzie mówił zrozumiale o relacjach w coraz większym obszarze.
Przyswojenie pojęć relacji w odniesieniu do bliskich uczniowi przedmiotów doświadczanych przez ucznia jako istniejące jednocześnie i w odniesieniu do rysunków na arkuszu, pozwoli przenieść to rozumienie na relacje między przedmiotami odległymi.
Rysowanie
Istotne jest by nie skupiać się jedynie na uczeniu osoby niewidomej umiejętności czytania rysunku wypukłego przygotowanego dla niego przez osoby widzące, ale na uczeniu dziecka niewidomego rysowania reprezentacji przedmiotów, a więc uczenia się przez własne działanie.
Samodzielne rysowanie najlepiej przygotowuje ucznia do odbioru informacji graficznej w dostępnych mu konwencjach.
Proponujemy wprowadzać niewidome dziecko w grafikę tą właśnie drogą. Podobnie jak uczy się równolegle czytania i pisania kształcąc obie te umiejętności, tak również nauka grafiki, od początku edukacji szkolnej, aż do matury, powinna kształcić umiejętności odbierania i tworzenia informacji graficznej.
Nauczanie rysunku należy potraktować jako jedną z technik pracy ucznia, a nie jako przedmiot techniczny bądź artystyczny.
Video pod tytułem - Niewidomy rysunek. Vlog Bartka Radomskiego czyli kilka chwil z życia osoby niewidomej.
Opanowanie przestrzeni ciała wyobraźnią i słowami
jest istotnym elementem zdrowego poczucia tożsamości. Jest punktem odniesienia do zrozumienia swojej pozycji między przedmiotami otoczenia. Zakres pojęć z tej dziedziny podają Jadwiga i Jacek Kwapiszowie w książce: Orientacja przestrzenna i samodzielne poruszanie się. Poradnik metodyczny, (WSiP, Warszawa 1990).
Wskazywanie i nazywanie części własnego ciała, części ciała lalki lub fantomu może stać się zajęciem atrakcyjnym, jeśli będzie towarzyszyło czytaniu dobrych ilustracji i samodzielnemu rysowaniu.
Opanowanie wyobraźnią i słowami przestrzeni otoczenia
Plan jest najbardziej dokładnym sposobem przedstawiania relacji przestrzennych między wieloma przedmiotami na płaszczyźnie. W nauczaniu posługiwania się planem przez dzieci niewidome trzeba jednak stosować nieporównywalnie mniejsze stopnie trudności niż w nauczaniu dzieci widzących.
Plan jest konwencją dostępną dla dziecka niewidomego już na etapie nauczania początkowego. Zaczynać trzeba od prezentowania na planie obszaru dostępnego dotykowi ucznia bez przemieszczania się. Wtedy plan opowiada o przedmiotach, które wyobraźnia ucznia rejestruje jako istniejące jednocześnie. Obszar objęty planem należy zwiększać stopniowo, by niewidome dziecko mogło objąć wyobraźnią kolejne obszary przedstawione na planie.
Dopiero po przyswojeniu w ten sposób konwencji planu, kolejny plan czytany przez ucznia będzie rozumiany jako opowiadanie o przedmiotach istniejących jednocześnie. Wtedy plan dużego obszaru pomoże dziecku zrozumieć, że te odległe przedmioty też „istnieją tam dalej”, a nie „pojawią się potem”.
Przygotowane już Plany do nauki orientacji przestrzennej pokazują sposób stopniowania trudności i sposób rozmawiania z dzieckiem.
Alina Talukder, s. Elżbieta Więckowska, Plany do nauki orientacji przestrzennej, T. I Nakrycie stołu dla jednej osoby, T. II Nakrycie stołu, T. III Ustawiamy krzesła, Tyflograf, Druk: Tactile Vision Inc.
Seria książeczek Plany do nauki orientacji przestrzennej obejmuje:
tom I Nakrycie stołu dla jednej osoby. Przeznaczona jest dla najmłodszych dzieci niewidomych, nawet nie posiadających jeszcze umiejętności czytania. Pozwala na zapoznanie się z pojęciem planu i rozumienia relacji przestrzennych bez potrzeby przemieszczania się. Przedstawiany obszar ogranicza się do powierzchni serwetki, na której rozmieszczono nakrycie dla jednej osoby. (2008)
tom II Nakrycie stołu. Obszar zobrazowany planem został poszerzony do blatu prostokątnego stołu. Tego obszaru uczeń nie ogarnie dotykiem bez przemieszczenia się. Ma szansę zrozumieć, że obchodząc stół i stając przy nim z przeciwnej strony dokonał i przemieszczenia i obrotu, a relacje „lewo, prawo” zmieniły się ze zmianą sposobu oglądania stołu. (2011)
Tom III Ustawiamy krzesła pomoże zrozumieć trudny dla ucznia niewidomego problem obrotów, zwrotów i kierunków. (2012)
Nie przygotowano dydaktycznych planów pomieszczeń. Pierwszym dla ucznia planem pomieszczenia powinien być plan pokoju, w którym mieszka lub pracuje. Taki plan powinien przygotować dla niego lub z nim jego nauczyciel. Podobnie pierwszym planem terenu otwartego powinien być plan obszaru, w którym uczeń samodzielnie przemieszcza się. Tworzone coraz częściej plany obiektów zabytkowych i komunalnych będą wartościową informacją dla niewidomego obeznanego z konwencją „plan”.
Plan a orientacja przestrzenna
Ważne jest, aby określić istotny związek nauczania planu z nauczaniem orientacji przestrzennej i samodzielnego przemieszczania się.
Dziecko, którego wyobraźnia przestrzenna uwięziona jest w przestrzeni zakreślanej zasięgiem jego kończyn nie może odbierać informacji o szerszym otoczeniu ani językiem słów, ani językiem dźwięków, ani językiem grafiki. Nie może orientować się w nim.
W pracy z dziećmi zwracamy szczególną uwagę na rozumienie relacji w przestrzeni i samodzielny rysunek ucznia. Prawidłowe uczenie wyobrażeń i pojęć przestrzennych ma bardzo istotne znaczenie w całym procesie rewalidacji dziecka z dysfunkcją widzenia.
Współcześnie stosowane urządzenia i aplikacje audiolokalizacyjne i radiolokacyjne, mogą pomóc osobom niewidomym w samodzielnym i bezpiecznym przemieszczaniu się, a więc umożliwić aktywne uczestniczenie w życiu społecznym.
Udogodnienia takie mogą być jednak przydatne osobie niewidomej, która ma wiedzę o otaczającym ją świecie, dokładne pojęcia przestrzenne i sprawności lokomocyjne. Nic nie zastąpi rozumienia przestrzennego charakteru świata, po którym się poruszamy.
Wczesna i pełna rewalidacja osoby niewidomej w zakresie pojęć przestrzennych jest więc jednym z warunków korzystania z różnych udogodnień w życiu dorosłym.
Pomocą zarówno dla nauczyciela jak i rodzica może być przygotowana w Ośrodku w Laskach pierwsza i jedyna znana dotychczas, godna poznania pozycja metodyczna z zakresu tyflografiki od przedszkola do matury pod tytułem:
"Nauczanie niewidomych dzieci rysunku. Przewodnik dla nauczyciela" pod redakcją merytoryczną s. Elżbiety Więckowskiej wydana przez Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi w Laskach w 2008 roku.
Przewodnik zawiera między innymi refleksje psychologiczne na temat rozwoju wyobraźni przestrzennej dziecka niewidomego, opracowanie metodyczne dotyczące nauczania rysunku geometrycznego, posługiwania się wykresem, łączenia używania ilustracji z innymi metodami przybliżającymi niewidomemu uczniowi istotę poznawanego zjawiska i pojęcia. Przedstawia rozwiązania, które pozwalają na prawidłowe prowadzenie edukacji graficznej niewidomych i słabowidzących uczniów.